Προπαγάνδα και σινεμά

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

Προπαγάνδα και σινεμά

http://roykoymoykoy.blogspot.gr/

http://makthes.gr/

Του Αλέξη Ν. Δερμεντζόγλου

    Το νέο φιλμ της δανής Λόνε Σέρφινγκ «Their Finest» αναφέρεται σε μία ενδιαφέρουσα ιστορία: Για να ανέβει το ηθικό του κόσμου κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα βρετανικό κινηματογραφικό συνεργείο γυρίζει μία προπαγανδιστική ταινία. Αυτό μας ωθεί να διερευνήσουμε ένα πολύ σημαντικό θέμα, που αφορά και ζητήματα ηθικής και της σχέσης της με την τέχνη. Πόσο λοιπόν είναι ηθικό να γυρίζονται ταινίες προπαγάνδας; Πόσο ηθικό είναι να χειραγωγείται ο κόσμος και να στρέφεται προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση; Είναι καλό ή κακό προπαγανδιστικά ντοκιμαντέρ και ταινίες να μεταστρέφουν την άποψη των πληθυσμών; Για το γράφοντα έχει σημασία τι θα προπαγανδίσουν: το καλό ή το κακό; Τον ολοκληρωτισμό ή τη δημοκρατία; Το σκοτάδι ή το φως; Κι εδώ να αναφέρω ενδεικτικά μία παράξενη ιστορία: Το 1943, σε σενάριο Μπέρτολτ Μπρεχτ και βασισμένο σε πραγματικά γεγονότα, ο Φριτς Λανγκ γύρισε το «Και οι δήμιοι πεθαίνουν», που αφορούσε τη δολοφονία από τσεχοσλοβάκους πατριώτες και βρετανούς πράκτορες του γκαουλάιτερ της Πράγας Χάινριχ. Όταν έφτασε η εποχή του μακαρθισμού, η ταινία μπήκε στη μαύρη λίστα ως «φιλοκομμουνιστική». Αλλά μέχρι και σήμερα οι κριτικοί δεν της χαρίστηκαν. Παρότι αναγνωρίστηκαν κάποιες αξίες της, τη θεωρούν έντονα προπαγανδιστική. Αυτό όμως δεν είναι άδικο; Πώς αλλιώς μπορούσε να γυριστεί μία αντιναζιστική ταινία εν καιρώ πολέμου;

Η μεγάλη αντίφαση

    Σε ό,τι αφορά τις ΗΠΑ, υπάρχει μία μεγάλη αντίφαση. Όταν ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η αμερικανική κοινή γνώμη ήταν κατά της συμμετοχής της χώρας τους, όπως έδειχναν οι σφυγμομετρήσεις της εταιρείας «Γκάλοπ». Κι όμως η γνώμη μεταστράφηκε χάρη σε μερικά ντοκιμαντέρ που γύρισαν κορυφαία ονόματα του υπερατλαντικού σινεμά. Θα αναφέρω ως παράδειγμα τον Φρανκ Κάπρα στο «Οι Ναζί επιτίθενται» (1943).

    Από την άλλη μεριά η χιτλερική προπαγάνδα αξιοποίησε την ερωμένη του Χίτλερ αλλά ικανή σκηνοθέτιδα Λένι Ρίφενσταλ. Μεταξύ των προπαγανδιστικών ντοκιμαντέρ είναι και «Ο θρίαμβος της θέλησης» (1936), όπου κινηματογραφείται με εντυπωσιακό τρόπο το τέταρτο συνέδριο των Ναζί στη Νυρεμβέργη. Οι ΗΠΑ όμως δεν δίστασαν να εκμεταλλευτούν ακόμη και βαριές απώλειες, για να κάνουν ταινίες που θα συγκινήσουν τον αμερικανικό λαό. Αναφέρομαι στο οσκαρικό φιλμ «Έπεσαν μέχρις ενός» (1942) του Τζον Φάροου. Σε αυτό το φιλμ άλλαξαν λίγο και τα πραγματικά γεγονότα -όλοι οι υπερασπιστές μιας μικρής νησίδας σκοτώθηκαν, για να τονιστεί η δύναμη της θυσίας τους.

Και μετά ήρθε ο ψυχρός πόλεμος

    Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου άρχισε η θλιβερή περίοδος του Ψυχρού Πολέμου και των πυρηνικών ανταγωνισμών. Βέβαια η Σοβιετική Ένωση είχε προλάβει ήδη από τη δεκαετία του ’20 να προπαγανδίσει με δημιουργικό τρόπο τη δυναμική της επανάστασης. Προπαγανδιστικά φιλμ αλλά έξοχα γυρισμένα είναι τα «Θωρηκτό Ποτέμκιν» (1925) και «Οκτώβρης» (1927) του Σεργκέι Αϊζενστάιν, ενώ θα σημειώσω και δύο ταινίες που με εντυπωσίασαν πολύ: το θρυλικό «Τσαπάγιεφ» (1934) των «αδερφών» Βασίλιεφ με την αισθητική του μεταβωβού κινηματογράφου και φυσικά το «Ο Λένιν τον Οκτώβρη» (1937) του Μιχαήλ Ρομ, ένα συγκλονιστικό χρονικό, το οποίο συνιστώ ιδιαίτερα.

    Ο μακαρθισμός κομίζει στις ΗΠΑ τουλάχιστον 50 φρικτές και γελοία αντικομμουνιστικές ταινίες. Ακόμη και μεγάλοι σκηνοθέτες πέφτουν σε αυτήν την παγίδα. Σημειώνω τον Γκόρντον Ντάγκλας με το «Έζησα τρεις ζωές» (θαυμάστε τον πραγματικό τίτλο «Το έπαιζα κομμουνιστής για χάρη του FBI»!), τoν Γουίλιαμ Γουέλμαν με το «Σιδηρούν παραπέτασμα» (1948) και τον «Κίτρινο χείμαρρο» (1955), τον Έντουαρντ Ντμίτρικ με τον «Τυχοδιώκτη του Χονγκ Κονγκ» (1955). Ο Τζον Γουέιν πρωταγωνιστεί στο «Κεραυνός στη Χαβάη» (1952) του Έντουαρντ Λούντβιγκ, όπου ψάχνει κομμουνιστές στο εξωτικό νησί!

Η ελληνική μαρτυρία

    Η ελληνική μαρτυρία εκπροσωπείται από τις εξής ψυχροπολεμικές και αντικομμουνιστικές ταινίες: το καλογυρισμένο «Στα σύνορα της προδοσίας» (1968) του Ντίμη Δαδήρα, το πολύ ενδιαφέρον «Δώστε τα χέρια» (1971) του Ερρίκου Ανδρέου, το κακό «Γράμμος» (1971) του Ηλία Μαχαίρα και τους «Δραπέτες του Μπούλκες» (1969) του Ανδρέα Παπασταματάκη. Να σημειωθεί πως ο γνωστός σκηνοθέτης Πίτερ Γέιτς στα 1984 γύρισε την «Ελένη», βασισμένη στο γνωστό μυθιστόρημα του Νίκου Γκατζογιάννη.

Και η ιστορία συνεχίζεται

    Ούτε ο Χίτσκοκ απέφυγε να γυρίσει ψυχροπολεμικές ταινίες. Σημειώνουμε λοιπόν το νευρώδες «Σχισμένο παραπέτασμα» (1966) με τους Πολ Νιούμαν και Τζούλι Άντριους και το άνευρο και κακό από κάθε πλευρά «Τοπάζ» (1969) από το μυθιστόρημα του Λέον Γιούρις, που μεταξύ άλλων δείχνει κουβανούς επιτελείς του Κάστρο να λιγδώνουν επίσημα έγγραφα τρώγοντας πάνω τους σαλάμια.

    Απίθανα πράγματα συμβαίνουν στην «Κόκκινη αυγή» (1984) του Τζον Μίλιους, που αποδοκιμάστηκε ακόμη και στις ΗΠΑ και έγινε και ριμέικ. Σοβιετικοί και κουβανοί αλεξιπτωτιστές καταλαμβάνουν μέρος των ΗΠΑ και τη χώρα υπερασπίζονται με αντάρτικο νέα παιδιά. Προσωπικά τέτοιες απιθανότητες δεν έχω ξαναδεί στο σινεμά.

    Ακόμη πιο απίθανα γεγονότα συμβαίνουν σε μία ταινία την επόμενη χρονιά: στην «Ώρα του γερακιού» του Τζόζεφ Ζάιτο με τον Τσακ Νόρις στον πρωταγωνιστικό ρόλο και με πραγματικό τίτλο «Εισβολή στις ΗΠΑ». Σοβιετικοί μπαίνουν στη χώρα ανήμερα των Χριστουγέννων και ακολουθεί πανδαιμόνιο και σφαγή.

    Στο «Ράμπο 2» (1985) ο Τζορτζ Κοσμάτος δείχνει τον Σταλόνε στο Βιετνάμ να ρίχνει με τόξο οπλοβομβίδες εναντίον του εχθρού. Απίθανα πράγματα συμβαίνουν και στο «Ράμπο 3» (1987) του Ρότζερ Ντόναλντσον.

Επίθεση κατά της Κίνας εξαπολύει και η «Κόκκινη γωνία» (1997) του Τζον Άβνετ, με τον Ρίτσαρντ Τζιρ στο ρόλο ενός αμερικανού επιχειρηματία που συλλαμβάνεται στη χώρα.

Σε άλλες καταστάσεις

    Διασκευάζοντας το μυθιστόρημα του Αλεξάντερ Σολζενίτσιν, ο φιλανδός Κάσπαρ Ρεντ στο «Μια μέρα από τη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς» (1970) αναφέρεται στα σοβιετικά γκουλάγκ. Ο ιδιοφυής Κλιντ Ίστγουντ σχολιάζει την προπαγάνδα των συμπατριωτών του στο περίφημο φιλμ «Οι σημαίες των προγόνων μας» (2005). Όπως είναι γνωστό, όταν καταλήφθηκε η Ιβοζίμα, ιστορική έμεινε η φωτογραφία των αμερικανών στρατιωτών που ύψωσαν στην κορυφή την αμερικανική σημαία. Αυτοί ως εθνικοί ήρωες περιόδευσαν αργότερα στις ΗΠΑ, για να μπορέσει το κράτος να εκδώσει και να πουλήσει πολεμικά ομόλογα.

    Βλέπουμε λοιπόν πως σε αυτόν τον κόσμο ισχύει απόλυτα ο τίτλος της πολύκροτης ταινίας του Αντρέι Βάιντα «Όλα για πούλημα» (1969). Όλα λοιπόν, ακόμη και η ψυχή, το συναίσθημα, ο ηρωισμός, για χάρη του προπαγανδιστικού σκοπού. Όμως στο σινεμά υπάρχει και η αισθητική. Και τι γίνεται με αυτήν;